مختصری از زندگینامه علامه ندوی
منتشر شده در 10 مرداد 1399
این یک حقیقت انکارناپذیر است که نمی‌توان شخصیت و کمالات اصلی و معنوی یک فرد را آنگونه که […]
این یک حقیقت انکارناپذیر است که نمی‌توان شخصیت و کمالات اصلی و معنوی یک فرد را آنگونه که هست بر صفحه کاغذ به تصویر کشید؛ زیرا کیفیات باطنی، حرکات و سکنات و حالات روانی و… از خصوصیاتی هستند که قلم از وصف آنها عاجز است و شاعر به حق گفته است، آنجا که میگوید:
گر مصوّر صورت آن دلستان خواهد کشید حیرتی دارم که نازش را چسان خواهد کشید
مع الوصف با اعتراف به اینکه این مجموعه، قطره‌ای از دریای بیکران خصوصیات اخلاقی و علمی و نبوغ فکری استاد ندوی می‌باشد، باز هم به حکم عمل بر قول شاعر که میگوید:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم بقدر تشنگی باید چشید
این مقاله را تقدیم خوانندگان می‌کنیم:
ولادت
استاد سید ابوالحسن علی حسنی ندوی، در روز ششم ماه محرم سال 1333هجری قمری برابر با 1914 میلادی در دهکده (تکیه) هفتاد کیلومتری لکنو دیده به جهان گشود و در یک خانواده مذهبی و دانش دوست و شهید پرور رشد یافت؛ خانواده‌ای که مجاهدان و مصلحانی چون امام سیداحمد، در دامان خویش پرورده است.
استاد ابوالحسن منتسب به خاندان نبوت است و سلسله نسب وی به امام حسن بن علی ابن ابی‌طالب می‌رسد، پدرش سید عبدالحی بن فخرالدین از دانشمندان بلند‌پایه و اطبای حاذق و نویسندگان چیره‌دست زمان خود بود که به زبان عربی و فارسی تألیفات گوناگونی دارد که از آن جمله کتاب « نزهة الخواطر» در هشت جلد، «الهند فی العهد الاسلامی»، «الثقافة الاسلامیة»، « تاریخ گجرات»، گل رعنا و … را می‌توان نام برد. استاد نه ساله بود که پدر مهربان را در سال 1341 هـ- ق (1923م) از دست داد. مادرش خیرالنساء نیز از زنان نویسنده بود که از آثار او رساله «الدعاء و القدر» را می‌توان نام برد.
دوران کودکی
استاد ندوی در خانواده‌ای پرورش یافت که همه افراد آن، اهل علم ومطالعه و اهل قلم بودند و هر کتاب جدیدی که به دست آنان می‌رسید مطالعه آنرا بر خود لازم می‌دانستند. استاد از لطائف زمان کودکی خود این لطیف را در شرح خاطرات خویش بیان نموده است که روزی در سنین 5-6 سالگی پولی به دستش رسید، تصمیم گرفت که با آن پول کتاب بخرد اما تا آن زمان نمی‌دانست که تنها جای خرید کتاب، کتابفروشی است و هر کالائی جای مخصوص دارد، بنابر این پول را گرفته به داروخانه مجاور رفت و کتاب خواست، صاحب داروخانه بفکر اینکه او از فرزندان اشراف واعیان شهر است، کتابچه‌ای را که فهرست داروها به زبان اردو در آن درج بود به سید داد و پولش را مسترد نمود، وی کتابچه را برداشته به منزل برگشت. و از اینکه به کتابی دسترسی یافته است بسیار خوشحال بود.
در اثر همین ذوق مطالعه بود که سید در سنین 12-13 سالگی زبان عربی، انگلیسی و زبان فارسی را به خوبی می‌دانست و هنگامی که درسال 1926م کنفرانس ندوة العلماء با شرکت علمای بزرگ برگزار گردید وی به زبان عربی سخنرانی کرد.
دوران تحصیلات
تحصیلات ابتدائی را در زادگاه خویش« لکنو» آغاز نمود و پس از اتمام مبادی زبان اردو به فراگیری زبان فارسی پرداخت و دروس عربی را نزد استادانی چون خلیل بن محمد یمنی و علامه تقی الدین هلالی مراکشی فرا گرفت و پس از اتمام دوره ابتدائی و متوسطه درسال 1927م وارد دانشگاه لکنو شد و زبان انگلیسی را همزمان با آموزش عربی آموخت و سپس بنا به توصیه بزرگان خانواده، خصوصاً مادرش که بعد از فوت پدر،مربی او بود، دانشگاه را ترک کرد، ایشان درس حدیث را نزد علامه حیدر حسن خان، استاد حدیث دارالعلوم ندوة العلماء درسال 1929م آغاز کرد و سپس درسال 1930 برای ادامه تحصیلات عالی خود عازم لاهور شد و زانوی تلمذ را پیش مصلح بزرگ و دانشمند معروف، مولانا احمد علی لاهوری خم کرد و از آنجا گواهینامه عالی علمی دریافت نمود. (همچنین درسال 1981م از سوی دانشگاه کشمیر به درجۀ دکترای افتخاری دررشته ادبیات نایل آمد).
همچنین در دانشگاه دیوبند از محضر مولانا حسین احمد مدنی کسب فیض نمود. (استاد ندوی ارتباط عمیقی با مولانا حسین احمد داشت و دراین خصوص مقالۀ جداگانه‌ای نگاشته است تحت عنوان « صلتی بمولانا حسین المدنی او صفحة من صفحات حیاتی» این مقاله در مجله‌های مختلف عربی مانند « البعث الاسلامی» به چاپ رسیده است).
تدریس
استاد به سال 1934م درسن 20 سالگی، در دانشگاه ندوة العلماء لکنو به تدریس پرداخت، اوّلین سال که در کلاس درس حضور یافت شاگردان کلاس او از نظر سن از ایشان بزرگتر یا با او همسن بودند، استاد به مدت ده سال مسند درس را زینت بخشید و در این مدت با رهبران و مصلحان عصر خود همچون شیخ الحدیث مولانا محمد زکریا، مولانا محمد الیاس، شیخ عبدالقادر رای پوری و مولانا انورشاه کشمیری، آشنا شد و از محضر آنان کسب فیض نمود و در اثر ارتباط با این دانشمندان، به ویژه مولانا محمد الیاس، نقطۀ عطفی در زندگی او پدید آمد و سر انجام درسال 1939م از کار تدریس موقتاً کناره‌گیری کرد و برای احیای امر به معروف و نهی از منکز تمام وقت خود را وقف دعوت و تبلیغ در راه دین نمود ودر این راه زحمات طاقت فرسایی را متحمل شد و برای انجام این منظور در رأس هیأتهای تبلیغی به کشورهای عربی مسافرت کرد و از ضعف و انحطاط مسلمین به شدت رنج می‌برد، استاد پیش از این، با علامه اقبال لاهوری نیز ملاقاتهائی داشته و قسمتی از سروده‌های او را به عربی ترجمه کرده بود، وی از سال 1943م در « سازمان تبلیغات اسلامی» لکنو به تدریس قرآن و حدیث پرداخت و درسال 1955از سوی دانشگاه دمشق «الجامعة السوریه» برای همکاری و تدریس فراخوانده شد و به عنوان استاد مهمان مسئولیت تدریس در این دانشگاه را پذیرفت، همچنین در سال 1962 م از سوی شاه سعود برای تدریس در دانشگاه اسلامی مدینه منوره دعوت شد، اما استاد ندوی، تدریس همیشگی و قبول کرسی رسمی استادی را نپذیرفت، بنابر این در سال 1382هـ /1963 م بنا به دعوت دانشگاه اسلامی مدینه به عنوان استاد مهمان در آنجا مشغول تدریس گردید.
ایجاد تحول در برنامه‌های درسی حوزه‌ها و ادبیات عرب
استاد به هنگام تدریس احساس نمود که محتوای برنامه درسی حوزه‌های علمیه برای طلاب علوم دینی عصر حاضر کافی نیست، لذا در صدد برآمد تا کتابهائی را تألیف کند که در برنامه درسی به جای کتابهای قدیم مورد استفاده قرار گیرد. بدین منظور جهت بارور گردانیدن رشته ادبیات عرب به تألیف کتابهائی چون: قصص النبیین درپنج جلد، مختارات من ادب العرب، القراءة الراشده سه جلد و … مبادرت ورزید و به همین منظور در نوزدهم آوریل سال 1981م به برگزاری یک کنفرانس بین المللی تحت عنوان « الندوة العالمیة للادب الاسلامی» اقدام نمود و از ادیبان عرب زبان، دعوت بعمل آورد و کتب فوق را به آنان عرضه نمود که از جانب آنها مورد تأیید قرار گرفته و از آن پس جزو برنامۀ درسی حوزه‌های علمیه و دانشگاههای جهان اسلام قرار گرفتند و همچنین پیش از این درسال 1938م بنا به پیشنهاد دانشگاه علیگرۀ هند کتاب « اسلامیات» را که مشتمل بر عقاید، احکام، سیره نبوی و تاریخ اسلام است برای کلاس «بی- ای» تألیف کرد و در ردیف کتب درسی آن دانشگاه قرارگرفت.
ایجاد تحول در شیوۀ نگارش تاریخ
استاد ندوی بعد از مطالعه و تحقیق در اسلام به نتیجه رسید که، باید در سبک تاریخ نگاری تحوّلی بوجود آید زیرا اکثرمؤرخان به ذکر وقایع ملوک و فتوحات آنان بسنده کرده‌اند و از درج فعالیت‌های اصلاحی و خدمات اجتماعی طفره رفته‌اند، بنابراین کتاب تاریخ دعوت و اصلاح را در پنج جلد نوشت و نیز زندگینامه خود را که زندگی یک دعوتگر مصلح و یک مورخ چیره دست است و برای خواننده سرشار از تجربه ومعلومات است در چهار جلد نگاشت و کتابهایی دیگر که زندگینامۀ بسیاری از مصلحان ومجتهدان نامدار اسلامی را که در تجدید و احیای دین اسلام سهم بسزائی داشته اند به رشته تحریر در آورد.
فعالیت درعرصه مطبوعات
از آنجایی که مطبوعات نقش مؤثری دربیداری ملت‌ها دارند، استاد از فعالیت در این زمینه نیز غافل نماند، وی نخستین فعالیت مطبوعاتی خود را در سال 1927م در سن 13سالگی از راه نوشتن مقاله درمجله اردو زبان «زمین دار» آغاز و نخستین اثر او به زبان عربی مقاله‌ای بود که درسال 1346هـ ق (1930م) توسط علامه رشید رضا در مجلۀ «المنار» مصر منتشر شد، این مقاله بعدها درسال 1350 هـ ق به صورت رسالۀ جداگانه‌ای تحت عنوان «ترجمة الامام السید احمد بن عرفان الشهید» درمصر انتشار یافت. در آن هنگام سن او از شانزده سال تجاوز نمی نمود [کاروان زندگی ج 1] و سپس هنگامی که درسال 1351 هـ ق (1932م) انتشار مجله «الضیاء» ارگان دارالعلوم ندوة العلماء، آغاز گردید، استاد ندوی از مقاله نویسان بارز آن قرار گرفت.
استاد ندوی درسال 1940 م مدیریت مجلۀ «المسلمون» دمشق را پذیرفت و درسال 1995 م «آکادمی تحقیقات و نشریات اسلام» را جهت چاپ و نشر کتب اسلامی بنیان نهاد و در سال 1962م با همکاری مولانا محمد منظور نعمانی، هفته نامه «ندای ملت» را پایه‌گذاری کرد و درسال 1944م به تألیف یک سلسله کتابهایی راجع به دعوت به اسلام اقدام نمود که بیشتر آنها به زبانهای زنده جهان ترجمه شده‌اند.
تألیفات استاد ندوی آثار و تألیفات بسیاری دارند که شمار آنها به بیش از سیصد کتاب می‌رسد و ذکر عنوان تمامی آنها از حوصله این مختصر خارج است.حدود سی کتاب از آثار ماندگار ایشان تاکنون به فارسی ترجمه شده است که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان کتب زیر را نام برد:
۱- تاریخ دعوت و اصلاح، در پنج جلد که تاکنون فقط جلد اول [چهارم و پنجم] آن منتشر شده است.
۲- حدود خسارت جهان و انحطاط مسلمین.
۳- نبرد ایدئولوژیک یا ارزیابی تمدن غرب.
۴- آئین زندگی.
۵- تفسیر سیاسی اسلام.
۶- نگرشی نوین بر تزکیه و احسان یا تصوف و عرفان.
۷- مولانا محمد الیاس و نهضت دعوت و تبلیغ.
۸- نبی رحمت.
۹- شگفتی‌های اندیشه اقبال.
۱۰- المرتضی.
فعالیت‌های سیاسی
امام ندوی رحمه الله به کار تدریس و تألیف اکتفا نکرده و نسبت به حوادث جهان بی‌اعتنا نبود، او معتقد بود که در زمان حاضر که دایره‌ی فعالیت‌های سیاسی بسیار گسترده شده لازم است که علماء در سیاست سهیم باشند و آنان که دین را از سیاست جدا می‌دانند، در حقیقت مسلمانان را به خودکشی دینی و اجتماعی فرا می‌خوانند، وی به همین منظور دست به تشکیل سازمان‌ها و جنبش‌های ملی – اسلامی زد. و حرکت‌هایی مانند جنبش «پیام انسانیت» و شورای حمایت از حقوق مسلمین هند و ده‌ها موسسه و سازمان دیگر را پایه‌گذاری کرد.
حقا که ایشان امامی دوراندیش، دعوتگر و مصلحی حکیم بودند که دعوتگران و جنبش‌های بیدارگر اسلامی با هر گرایش و طرز تفکری که داشتند از افکار و اندیشه‌های والای ایشان الهام می‌گرفتند، از جنبش اخوان المسلمین گرفته تا نهضت دعوت و تبلیغ که خود یکی از رهبران زبده‌ی آن بود، همگی وی را به عنوان پیشوا قبول داشتند که به خواست الهی رهنمودهای روشنگرانه و مخلصانه‌ی وی برای همیشه همچون خورشیدی فروزان فرا راه دعوتگران و مردان اندیشه و جهاد پرتو افشانی خواهد کرد.
گمان مبر که چون تو گذشتی جهان گذشت هزار شمع بکشتند و انجم باقی است
جهانگردی و ارتباط با دنیای اسلام
ندوی رحمه الله پیوسته کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی و تحقیقی کشورهای اسلامی و ممالک غربی شرکت می‌کرد و به منظور رساندن پیام اسلام به جهانیان به اکثر کشورهای گیتی مسافرت می‌نمود، و در بسیاری از نهضت‌های مردمی و جنبش‌ها و ارگان‌های دینی نقش فعال و در شکل‌گیری تداوم و ادامه‌ی حرکت آنان سهم به سزائی داشته است، ندوی رحمه الله بسیار مشتاق آن بود که جهان اسلام رهبری دنیا را به عهده گیرد و از پیروی کورکورانه و تقلید از بیگانگان اجتناب ورزد، به ویژه به سرزمین حجاز و جزیره العرب توجه خاصی مبذول می‌داشت و همواره با سران عرب در تماس بوده و به وسیله‌ی نامه‌های اندرزگونه و ملاقات‌های متعدد آنها را به پیاده‌کردن نظام و احکام اسلام در سرزمین‌های خود سفارش می‌کرد. ندوی رحمه الله به منظور بیداری مسلمین و رساندن پیام اسلام به جهانیان مسافرت‌های متعددی به کشورهای مختلف دنیا، از جمله اروپا و امریکا داشت، او همواره از قبول و احراز پست‌های دولتی اجتناب می‌نمود، ولی مسئولیت‌های مذهبی و اجتماعی فراوانی را به عهده داشت که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱- عضو دایم و معاون شورای هیأت مؤسسان «رابطه العالم الإسلامی» مکه معظمه.
۲- عضو شورانی عالی دانشگاه اسلامی مدینه منوره.
۳- عضو کنفرانس اسلامی قدس.
۴- عضو کمیته اجرائی کنفرانس اسلامی بیروت.
۵- مدیرکل مجمع علمی اسلامی «ندوه العلماء» لکنو، هند.
۶- سرپرست دانشگاه دارالعلوم ندوه العلماء لکنو.
۷- عضو هیأت مؤسسان شورای عالی، جهانی دعوت اسلامی، قاهره.
۸- موسس و مسئول مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی دانشگاه آکسفورد، انگلستان.
۹- عضو مجلس انتظامی مرکز پژوهش‌های اسلامی، ژنو.
۱۰-رئیس بنیاد جهانی پژوهش‌های اسلامی، قاهره – مصر.
۱۱-عضو شورای عالی امور دینی وزارت اوقاف، قاهره – مصر.
۱۲-عضو مجمع علمی و آکادمی عربی، دمشق – سوریه.
۱۳-عضو شورای دانشگاه دارالعلوم دیوبند – هند.
۱۴-عضو شورای اجرائی «دارالمصنفین» اعظم گره – هند.
۱۵-عضو دائره المعارف عثمانی حیدرآباد – هند.
۱۶-استاد (میهمان یا دعوتی سابق) دانشگاههای مدینه منوره و دمشق.
۱۷-مدیر و مؤسس نهضت پیام انسانیت – هند.
۱۸-عضو مجمع فقهی حجاز مقدس.
۱۹-عضو شورای عالی جهانی مساجد.
۲۰-عضو فدراسیون دانشگاههای اسلامی حجاز.
۲۱-مؤسس و رئیس بنیاد جهان ادبیات اسلامی – ریاض.
۲۲-عضو فرهنگستان زبان عرب، دمشق، قاهره و اردن.
۲۳-عضو موسسه علمی و تحقیقی «آل البیت» اردن.
۲۴-رئیس سازمان دفاع از هویت اسلامی مسلمین – هند.
۲۵-عضو شورای عالی دانشگاه بین المللی اسلام آباد – پاکستان.
۲۶-مؤسسه جمعیت تبشیر و جذب هندوها و غیر مسلمین به اسلام.
۲۷-رئیس سازمان آموزش دینی ولایت اتراپرادیش – هند.
تواضع و فروتنی
علامه ندوی رحمه الله به رغم داشتن کمالات انسانی برجسته و دانش فراوان و منصب‌های مهم در جهان بسیار متواضع و فروتن بودند، و هرگاه در کنفرانس‌های جهانی شرکت می‌کرد، از اقامت در هتل‌های بزرگ که مقر مدعوین بود پرهیز می‌کرد، حق‌جویی و فروتنی ایثار و اخلاص از صفات بارز ایشان به شمار می‌آمد، از اینجاست که علما و اندیشمندان و نویسندگان بزرگ و شخصیت‌های برجسته دنیای اسلام به خدمات بی‌شائبه و فضایل غیر قابل انکار ایشان اقرار و اعتراف داشته اند[۱]. چون در این مختصر مجال نقل و بازگویی همه صفات و کمالات ایشان وجود ندارد، در یک جمله باید گفت:
«دامان نگه تنگ و گل حسن تو بسیار»
تقدیر از خدمات علامه ندوی رحمه الله
بارها از سوی محافل علمی، دینی، سیاسی و اجتماعی از خدمات ارزنده‌ی علامه ندوی رحمه الله تقدیر به عمل آمده است.
در سال ۱۹۸۰ – م جایزه جهانی موسوم به جایزه‌ی ملک فیصل که هرساله به بزرگترین شخصیت برگزیده اسلامی اعطا می‌شود و از نظر اهمیت در جهان اسلام مانند جایزه اروپایی «نوبل» است، جهت تجلیل از خدمات ایشان به سید رحمه الله اختصاص داده شد، ایشان مبلغ این جایزه مهم را به مراکز فرهنگی اهداء نمود.
در سال ۱۹۸۱ – م از سوی دانشگاه کشمیر به درجه‌ی دکترای افتخاری در رشته‌ی ادبیات نایل آمد، و همچنین چندین گواهینامه و دکترای افتخاری دیگر نیز از دانشگاههای معروف جهان دریافت کرده است.
در بیستم رمضان سال ۱۴۱۹ هجری برابر با هفتم ژانویه سال ۱۹۹۹ میلادی کمیته‌ای مرکب از علمای برجسته جهان برای تعیین بزرگترین شخصیت اسلامی معاصر تشکیل شد، این کمیته به اتفاق آراء ندوی رحمه الله را به عنوان بزرگترین شخصیت اسلامی قرن بیستم برگزیده و جایزه بین المللی موسوم به «جایزه جهانی قرآنکریم» که مبلغ یک میلیون درهم (معادل دوازده میلیون روپیه هندی) بود به ایشان اعطا شد، حضرت سید همه این مبلغ را نیز جهت نشر معارف اسلامی به مدارس دینی و فرهنگی هند اختصاص داد.
بزرگترین امتیاز حضرت سید ابوالحسن ندوی رحمه الله در کنار سایر امتیازها جنبه‌ی ربانیت و بُعد عرفانی و سوز درون و آه‌سحر و بلندپروازی ایشان بود. حقا که وجودش منبع فیض و سرچشمه قوت معنوی امت اسلامی بود، ایشان مصلحی مخلص مجاهدی نستوه، نویسنده‌ای چیره‌دست سخنوری بلیغ، عارفی خداجو بودند که در یک کلام می‌توان گفت:
به سوی دیار جاویدان
سرانجام، سنت الهی در حق امام سید ابوالحسن ندوی رحمه الله نیز تحقق یافت، و ایشان پس از عمری تلاش و مبارزه خستگی‌ناپذیر در راه گسترش معارف اسلامی و کوشش برای بازگشت مجد و عظمت دیرینه اسلام به دیدار یار پر گشود.
وی در ۲۲ رمضان سال ۱۴۲۰ هـ برابر با ۳۱ دسامبر ۱۹۹۹ – م روز جمعه ساعت ۱۱ و ۴۵ دقیقه در حال روزه و اعتکاف در سن ۸۷ سالگی دعوت حق را لبیک گفت.
ایشان لحظاتی قبل از وفات غسل نموده و لباس خود را تعویض و به تلاوت سوره‌ی یس پرداختند، چون به آیه‌ی فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَهٍ وَأَجْرٍ کَرِیمٍ [یس/۱۱]؛ «او را به بخشش و پاداش نیکو مژده دهید» رسیدند، پیام‌آور مژده الهی را لبیک گفتند و جان به جان آفرین تسلیم کردند.
آری، ایشان با حالتی به دیدار پروردگار خویش رفت که در دنیا به استقبال میهمانان گرامی یا به مسافرت می‌رفت، به گفته‌ی ابن یمین:
روانش شاد و نهضتش آباد باد
برای اطلاع بیشتر از زندگانی علامه فقید به کتابهای مستقلی که در این باره نگاشته شده است مراجعه کنید، از جمله:
۱- أبوالحسن الندوی، کاتباً ومفکراً.
۲- العلامه أبوالحسن الندوی فی مرآه کتاباته ومحاضراته.
۳- رکائز فقه الدعوه عند أبی الحسن الندوی «للقرضاوی».
۴- فی مسیره الحیاه یا کاروان زندگی، در هفت جلد.
۵- «ذکریات» از شیخ علی طنطاوی.
۶- أعلام القرن الرابع عشر الهجری «استاد انور جندی».
۷- علماء ومفکرون عرفتهم «استاد محمد مجذوب».
۸- «میر کاروان» دکتر عبدالله عباس ندوی.
۹- «مولانا سید ابوالحسن ندوی مشاهیر امت کی نظر مین» استاد شاد علی قاسمی.
۱۰- ابوالحسن علی الحسنی الندوی، الإمام المفکر الداعیه الأدیب «سید عبدالماجد غوری».
منبع: سایت تبیین
